Buğumayaqlılar heyvanlar aləminin ən böyük tipidir. Cücülər, hörümçəklər və xərçəngkimilər sinfi bu tipə daxildir.
Çay xərçəngi (Astacus astacus) buğumayaqlılar tipinə aid olub, şirin sularda yaşayan ən maraqlı canlılardan biridir. Onun orqanizmi həm zahiri, həm də daxili quruluş baxımından biologiyanın bir çox qanunauyğunluqlarını öyrənmək üçün əhəmiyyətlidir.
Buğumayaqlılar tipinin ümumi xüsusiyyətləri
-
Xarici skelet xitinlə örtülüb.
-
Dəri əzələ kisəsi yoxdur, ixtisaslaşmış əzələ lifi var.
-
Qan-damar sistemi açıqdır, qanın ürəyə gətirən damarı yoxdur.
-
Ayrıcinsli heyvanlardır.
-
Yer üzündə ən çox növə sahib olan tipdir.
Tənəffüs sistemi
Çay xərçəngi qəlsəmələr vasitəsilə tənəffüs edir. Qəlsəmələr baş-döşün yan hissəsində, xitin örtüyünün altında, yerimə ayaqlarının əsasında yerləşir.
Su qəlsəmələrdən keçərkən oksigen qana keçir, karbon qazı isə sudan xaric olunur.
Maraqlı fakt: Çay xərçəngləri yalnız suda deyil, qısa müddət torpaqda da qala bilirlər. Bunun səbəbi qəlsəmələrin nəm qalmasıdır. Əgər qəlsəmələr quruyarsa, xərçəng boğularaq ölür.
Qan-damar sistemi
Çay xərçəngində qan-damar sistemi açıq tipdədir:
-
Ürəyi bel nahiyəsində yerləşən kisəşəkilli orqandır.
-
Ürəkdən damarlar çıxır, lakin ürəyə qayıdan damarlar yoxdur.
-
Qan ürəyin üstündəki üç cüt dəlikdən ürəyə daxil olur.
Nəticə: Qan hüceyrələrarası boşluqlara tökülür, oradan isə yenidən ürəyə qayıdır.
Açıq qan-damar sistemi nədir?
Açıq qan-damar sistemi elə bir sistemdir ki, qanın damarlarla hərəkəti tam qapalı olmur. Qan damarlarla müəyyən məsafəyə qədər gedir, sonra isə birbaşa bədən boşluğuna axır. Orada orqan və toxumaları yuyaraq, oksigen və qida maddələrini ötürür. Daha sonra qan xüsusi boşluqlardan keçərək ürəyə qayıdır.
Həzm sistemi
Çay xərçənginin həzm sistemi aşağıdakı hissələrdən ibarətdir:
-
Ağız boşluğu
-
Udlaq və qida borusu
-
Mədə (ön və arxa hissələr)
-
Orta bağırsaq
-
Arxa bağırsaq
-
Anal dəlik
Gəmirici tipli ağız aparatı və həzm prosesi
Çay xərçənginin ağız aparatı altı cüt ətrafdan təşkil olunmuş mürəkkəb quruluşa malikdir. Bu tip ağız aparatı qidanın xırdalanmasına və həzmə hazırlanmasına xidmət edir.
Qida əvvəlcə ağız boşluğuna daxil olur, daha sonra udlaq və qida borusundan keçərək mədəyə düşür.
Mədə iki hissədən ibarətdir:
-
Ön mədə: Xitindən təşkil olunmuş dişciklər qidanı mexaniki şəkildə üyüdür. Buna görə “çeynəmə mədəsi” adlanır.
-
İkinci mədə: Burada iki lövhəcik yerləşir və onlar qidanı süzür.
Süzülmüş qida orta bağırsağa keçir, burada həzm vəzisi şirələrinin təsiri ilə kimyəvi parçalanır və orqanizm tərəfindən sorulur.
Həzm olunmamış qalıqlar quyruq üzgəcinin orta pərində yerləşən anal dəlikdən xaric edilir.
İfrazat sistemi
Xərçəngin ifrazat sistemi sadədir. Onlarda yaşıl vəzilərə bənzəyən bir cüt ifrazat orqanı var. Bu vəzilər baş hissəsində yerləşir və artıq maddələri bədəndən xaric edir.
Sinir sistemi
Çay xərçəngində sinir sistemi müxtəlif hissələrin fəaliyyətini əlaqələndirən mürəkkəb quruluşdur. Əsas hissələri bunlardır:
-
Udlaqüstü sinir düyünü – gözlərə və bığcıqlara sinir göndərir.
-
Udlaqaltı sinir düyünü – ağız aparatını idarə edir.
-
Udlaqətrafı sinir halqası – əsas mərkəzləri birləşdirir.
-
Qarın sinir zənciri – ətrafların və daxili orqanların fəaliyyətini təmin edir.
Hiss orqanları
-
Gözlər: saplaq üzərində yerləşən mürəkkəb gözlər.
-
Bığcıqlar: iki cüt – qısa (qoxubilmə), uzun (lamisə).
-
Müvazinət orqanı: qısa bığcıqların dibində yerləşir.
-
Eşitmə orqanı: yoxdur.
Çoxalması
Çay xərçəngi ayrıcinsli heyvandır və daxili mayalanma ilə çoxalır.
-
Dişilərdə yumurtalıq, erkəklərdə isə toxumluq olur.
-
Mayalanmış yumurtalar dişi fərdin qarıncıq ayaqlarında daşınır.
-
İnkişaf birbaşa gedir, yəni sürfə mərhələsi olmur.
Çay xərçənginin əhəmiyyəti
-
Ekosistem üçün: Ölü heyvan və bitki qalıqları ilə qidalanaraq su hövzələrinin təmizlənməsində mühüm rol oynayır.
-
İnsan üçün: Qida məhsulu kimi istifadə olunur, həmçinin tədqiqatlarda öyrənilir.
-
Göstərici növ: Yalnız təmiz sularda yaşadığına görə suyun təmizliyinin göstəricisidir.
Nəticə
Çay xərçəngi həm quruluşuna, həm də həyat fəaliyyətinə görə biologiyada çox öyrədici canlıdır. Onun qan-damar, həzm və ifrazat sistemləri sadə görünsə də, canlı aləmdəki müxtəliflik və uyğunlaşmaları anlamaq üçün yaxşı nümunədir.
Mənbələr
-
Abbasov M., Əliyev F. – “Zoologiya” dərsliyi, Bakı, 2015
-
Campbell N.A., Reece J.B. – “Biology”, 9th Edition, Pearson, 2011
-
Audesirk T., Audesirk G., Byers B.E. – “Biology: Life on Earth”, 10th Edition, Pearson, 2013