Ürək və Qan Dövranı Sistemi

Ürəyin və Qan Damar Sisteminin Dərinlikləri: Tənzimləmə və Koronar Sirkulyasiya

Giriş: Kardiovaskulyar Sistemin Mürəkkəbliyi

Ürək və qan damarları birlikdə kardiovaskulyar (qan dövranı) sistemi təşkil edir. Ürəyin əsas funksiyası qanı bədənə nasos etməkdir. Ürək qanı əvvəlcə ağciyərlərə oksigen götürməsi üçün vurur, sonra isə oksigenlə zəngin qanı bədənə çatdırır. Bu davamlı dövran bədən toxumalarına oksigen və qida maddələri çatdırır, eyni zamanda karbon qazı kimi tullantı məhsullarını toxumalardan kənarlaşdırır.

Ürəyin Anatomik Spesifikaları

Ürək döş qəfəsinin mərkəzində və sol tərəfində yerləşən boş, əzələvi orqandır.

a. Dörd Kamera və Qapaqların Mexanizmi

Ürəyin sağ və sol tərəflərinin hər birində yuxarı (atriyum) və aşağı (mədəcik) kamera mövcuddur. Atriumlar qanı toplayan, mədəciklərə vuran yuxarı kameralardır. Mədəciklər isə qanı ürəkdən kənara vuran aşağı kameralardır.

Qanın yalnız bir istiqamətdə axmasını təmin etmək üçün hər mədəciyin bir "giriş" (inlet) və bir "çıxış" (outlet) qapağı var.

Qapaqların Təfərrüatları: Hər qapaq, tək istiqamətli yelləncək qapıları kimi açılıb-bağlanan taycıqlardan (lövçəciklərdən və ya cusps/leaflets) ibarətdir. Mitral qapağın 2 taycığı olduğu halda, digər qapaqların (trikuspid, aorta və pulmonik) 3 taycığı var.

Böyük giriş qapaqları (mitral və trikuspid) qapaqların atriuma geri yellənməsinin qarşısını alan, papilyar əzələlər və toxuma tellərindən ibarət "bağlantılara" (tethers) malikdir. Əgər papilyar əzələ zədələnərsə (məsələn, ürək tutması nəticəsində), qapaq geri yellənə və sızmağa (requrqitasiya adlanır) başlaya bilər. Əgər qapaq açılışı daralarsa (stenoz adlanır), qan axını azalır.

b. Ürək Divarının Təbəqələri

Ürək əzələ toxumasının üç təbəqəsindən ibarətdir:

1. Perikardium: Ürəyi qoruyan və əhatə edən nazik, xarici qatdır.
2. Miokardium: Qanı ürəkdən bədənin qalan hissəsinə vurmaq üçün sıxılan (yığılan) və boşalan qalın, əzələli orta təbəqədir.
3. Endokardium: Dörd kameranın və ürək qapaqlarının daxili astarını təşkil edən nazik, daxili təbəqədir.

Qan Dövrəsinin Tənzimləyici Mexanizmləri

a. İki Böyük Dövrə

İnsan bədənində bir deyil, bir-birinə bağlı iki qan dövranı sistemi mövcuddur:

1. Ağciyər dövranı (Pulmonary circulation): Ürəyin sağ tərəfindən başlayıb, ağciyərlərdən keçərək sol atriuma qayıdan dövrədir. Burada qan oksigen qəbul edir və karbon qazını verir.
2. Sistemik dövran (Systemic circulation): Ürəyin sol tərəfindən başlayıb, bədənin çox hissəsindən keçərək sağ atriuma qayıdan dövrədir. Bu dövrədə toxumalara oksigen və qida maddələri çatdırılır, tullantı məhsulları toplanır.

b. Ürək Tsikli: Sistola və Diastola

Hər ürək döyüntüsü ürəyin nasos etdiyinin sübutudur. Hər döyüntü iki əsas hissədən ibarətdir:

1. Sistola: Mədəciklər yığılır və qanı ürəkdən kənara vurur. Eyni zamanda atriumlar boşalır və yenidən qanla dolmağa başlayır.
2. Diastola: Mədəciklər boşalır və qanla dolur. Bundan sonra atriumlar yığılır və daha çox qanı mədəciklərə itələyir.

Həkimlər ürək döyüntüsünün səsini adətən "lub-dub" olaraq təsvir edirlər.

• Eşidilən birinci səs ("lub") mitral və trikuspid qapaqlarının bağlanması səsidir.
• Eşidilən ikinci səs ("dub") aorta və pulmonik qapaqlarının bağlanması səsidir.

Ürəyin Elektrik Tənzimlənməsi

Ürək əzələsi liflərinin yığılması çox təşkilatlanmış və yüksək səviyyədə nəzarət edilir. Yığılma ardıcıllığı, qanın hər ürək kamerasından ən yaxşı şəkildə nasoslanmasını təmin edən dəqiq yollarla və nəzarət edilən sürətlə axan ritmik elektrik impulsları ilə idarə olunur.

a. Təbii Peysmeyker və İmpuls Yolu

Elektrik impulsları ürəyin təbii peysmeykeri olan Sinus (Sinoatrial) qovşağında (SA node) yaranır. Bu, sağ atriumun divarında yerləşən kiçik bir toxuma kütləsidir.

Elektrik yolu aşağıdakı ardıcıllıqla hərəkət edir:

1. Sinoatrial (SA) qovşağı impulsu başladır.
2. İmpuls sağ və sol atriumlardan axaraq onların yığılmasını təmin edir.
3. İmpuls Atrioventrikulyar (AV) qovşağına çatdıqda, bir qədər ləngiyir.
4. Sonra impuls His dəstəsi (bundle of His) ilə aşağıya doğru hərəkət edir, bu da sağ mədəcik üçün sağ dəstə budağına və sol mədəcik üçün sol dəstə budağına ayrılır.
5. İmpuls nəhayət mədəciklərə yayılır və onların yığılmasına səbəb olur.

b. Ürək Döyüntüsünün Avtonom Tənzimlənməsi

Sinus qovşağının impuls göndərmə sürəti ürək döyüntüsü sürətini tənzimləyir. Bu sürət Avtonom Sinir Sisteminin iki əks hissəsi ilə tənzimlənir:

• Simpatik şöbə: Ürək döyüntüsü sürətini artırır. Bu, adrenal vəzi və sinir uclarından ifraz olunan epinefrin (adrenalin) və norepinefrin (noradrenalin) hormonları vasitəsilə baş verir.
• Parasempatik şöbə: Ürək döyüntüsü sürətini azaldır. Bu, neyrotransmitter asetilxolin buraxan tək bir sinir – azmış sinir (vagus nerve) vasitəsilə işləyir.

Ürəyin Öz Qan Təchizatı: Koronar Sirkulyasiya

Bütün orqanlar kimi, ürəyin özünün də daim oksigenlə zəngin qana ehtiyacı var. Ürək kameraları qanla dolu olsa da, ürək əzələsi üçün xüsusi qan təchizatı lazımdır, bu da Koronar Sirkulyasiya adlanır.

a. Koronar Arteriyaların Spesifik Yolları

Koronar sirkulyasiya ürək əzələsini (miokardium) oksigenlə zəngin qanla təmin edən, sonra isə oksigeni azalmış qanı sağ atriuma qaytaran arteriya və damarlar sistemidir.

Aorta (ürəkdən çıxdıqdan dərhal sonra):

• Sağ Koronar Arteriya (RCA): Aortadan ayrılaraq ürək əzələsinə oksigenlə zəngin qan çatdırır. Bu arteriya marjinal arteriyaya və ürəyin arxa səthində yerləşən posterior interventrikulyar arteriyaya bölünür.
• Sol Koronar Arteriya (LCA) (və ya Sol Əsas Koronar Arteriya): Aortadan ayrılır və sirkumfleks (circumflex) və sol anterior enən arteriyaya (left anterior descending artery) bölünür.

b. Koronar Venoz Drenaj

Ürək venaları (cardiac veins) ürək əzələsindən tullantı məhsulları olan qanı toplayır və ürəyin arxa səthindəki böyük bir venaya – koronar sinusa boşaldır. Koronar sinus isə bu qanı geri sağ atriuma qaytarır.

Mühüm qeyd: Ürəyin yığılması zamanı yaranan böyük təzyiqə görə, qanın çoxu koronar dövrandan yalnız mədəciklər döyüntülər arasında boşaldığı zaman (diastola zamanı) axır.

Qan Axınını Pozan Vəziyyətlər (Spesifik Xəstəliklər)

Qan damarlarındakı tıxanmalar (məsələn, qan laxtaları) və ya digər yavaşlamalar bu sistemi poza bilər. Qan axınına təsir edən bəzi xəstəliklər bunlardır:

• Aritmiya: Atrial fibrilyasiya və ya mədəcik fibrilyasiyası kimi qeyri-müntəzəm ürək döyüntüsü.
• Koronar Arteriya Xəstəliyi (KAX): Lövhəcik yığılması səbəbindən ürək əzələsinə qan daşıyan arteriyaların sərtləşməsi və daralması.
• Ürək Qapağı Xəstəliyi: Ürək qapağının düzgün işləməməsi (məsələn, daralmış və ya sızdıran olması).